EDITORYAL

EDITORYAL (PAMBUNGAD SA RADYO): Halalan 2025 — Mapayapa Pero May Dapat Pang Ayusin

Magandang umaga, mga KatroPa! Sa ating espesyal na segment ngayong araw, tatalakayin natin ang paunang pagsusuri ng NAMFREL o National Citizens’ Movement for Free Elections kaugnay ng katatapos lamang na 2025 National and Local Elections.

Una sa lahat, binigyang-pugay ng NAMFREL ang sambayanang Pilipino sa muling pagbuhos sa mga presinto para bumoto at ipahayag ang kanilang tinig sa pamamagitan ng balota. Ganun din, saludo ang NAMFREL sa libu-libong Bantay ng Bayan volunteers na walang sawang nagbantay sa halalan upang matiyak na ito’y malaya, tapat, at makatarungan.

Mapayapa Ngunit May Mga Balakid

Ayon sa NAMFREL, sa pangkalahatan, naging mapayapa at maayos ang eleksyon. Ngunit hindi maikakaila na sa ilang bahagi ng bansa, binalot ito ng karahasan at kaguluhan. Sa Lanao del Sur, Silay sa Negros Occidental, at Datu Odin Sinsuat sa Maguindanao del Norte, may mga naiulat na karahasang nakasira sa kaayusan ng botohan.

Mariing kinondena ng NAMFREL ang mga insidenteng ito. Anila, wala dapat lugar ang karahasan sa isang demokratikong lipunan. Nanawagan din sila sa mga awtoridad na imbestigahan ang mga kaso at papanagutin ang mga may sala.

Mga Isyu sa Makinarya at Pasilidad ng Botohan

Isang karaniwang reklamo ng mga botante ay ang mga aberya sa automated counting machines o ACMs—mga hindi tinatanggap na balota, mga lente ng scanner na kailangang linisin, at ang pagbagal o pag-init ng makina. Gayundin, maraming presinto ang nagkulang sa mga ballot secrecy folders, na nagdulot ng pagkaantala at kawalan ng privacy sa pagboto.

Dagdag pa rito, marami ang nahirapang hanapin ang kanilang mga pangalan sa listahan ng mga botante, pati na ang kanilang presinto. Isang positibong obserbasyon, gayunpaman, ay ang presensya ng Voter Assistance Desks at mga boluntaryong tumulong, lalo na sa mga senior citizen at person with disability (PWDs). Mahalaga ring nabanggit ang maagang pagbubukas ng mga presinto para sa ilang piling sektor.

Pagkaantala at Kakulangan sa Transparency ng Resulta

Isa sa mga pinaka-alarming na bahagi ng ulat ng NAMFREL ay ang delay sa pagtanggap ng election returns (ERs) ng mga stakeholders tulad ng NAMFREL, PPCRV, at media. Sa halip na tumanggap ng datos ilang minuto matapos magsara ang botohan, alas-8:56 ng gabi pa unang nakatanggap ng totoong data. May mga lumabas ding problema gaya ng dobleng pag-record ng mga resulta, na nagpapalabo sa kredibilidad ng mabilisang transmission system.

Hinihingi ngayon ng NAMFREL sa COMELEC ang malinaw na paliwanag: Saan dumadaan ang datos bago makarating sa kanila? Bakit may pagpoproseso pa bago ito maipadala sa mga server, at ano ang papel ng intermediary system sa buong prosesong ito?

Isinusulong ang Transparencia sa Pamamagitan ng Teknolohiya

Sa layuning mapalalim pa ang monitoring, inilunsad ng NAMFREL ang Operation QR Count 2025. Sa pamamagitan ng pag-scan ng QR codes sa mga election returns at VVPAT (voter-verified paper audit trail), nabigyan ng kapangyarihan ang publiko na makilahok sa pagbabantay ng boto. Umabot sa mahigit 668,000 QR codes ang na-scan mula sa halos 2,800 presinto sa buong bansa.

Kasama rin dito ang pakikipag-ugnayan ng NAMFREL sa Asia Pacific College at Geodata Systems para sa mas makabago at masinsing election data analytics. Ang kanilang dashboard ay tumutulong upang masuri ang voting patterns, transmission anomalies, at iba pang indikasyon ng problema sa sistema.

Random Manual Audit at Panghuling Ulat

Kasama rin ang NAMFREL sa Random Manual Audit kung saan sinuri ang mga balota mula sa 762 clustered precincts sa 254 legislative districts. Ginamit dito ang software ng PSA para sa random selection, at isinagawa ang audit sa Citadines Bay City Manila.

Ayon sa NAMFREL, maglalabas sila ng pinal na ulat para sa COMELEC na naglalaman ng kanilang obserbasyon, mga posibleng palakasin pang bahagi ng halalan, at mga rekomendasyong makatutulong sa mas maayos at mas transparent na eleksyon sa hinaharap.

Pangwakas: Pananagutan at Pagpapabuti ng Halalan

Mga kababayan, malinaw sa ulat ng NAMFREL na bagamat nagkaroon ng malawak na partisipasyon at naging maayos sa kabuuan ang halalan, mayroon pa ring seryosong isyung dapat tugunan—karahasan sa ilang lugar, mga aberya sa makinarya, at pagkaantala sa resulta.

Kung nais nating mapanatili ang integridad ng ating demokratikong proseso, nararapat lamang na matuto tayo sa mga ito. Ang halalan ay hindi lamang araw ng pagboto—ito ay pagsasakatuparan ng ating karapatang mamili ng pamumuno, at tungkulin ng pamahalaan na tiyakin itong ligtas, patas, at kapani-paniwala.

Hanggang sa susunod na Sabado, ito po si Terence Grana, ang inyong Katropa sa Kamara—naglilingkod, nagpapaliwanag, at laging kasama sa pagbabantay sa bawat yugto ng ating demokrasya. Magandang araw at mabuhay ang bayan!

@@@@@@@@@

EDITORYAL (IKALAWANG BAHAGI): Mga Tanong at Pag-asa Matapos ang Halalan 2025

Mga KatroPa, sa pagpapatuloy ng ating malayang pagsusuri sa paunang ulat ng NAMFREL kaugnay ng halalan ngayong 2025, itinutok natin ngayon ang pansin sa mga isyung lumitaw matapos magsara ang mga presinto—mga tanong na dapat sagutin, at mga inisyatibong dapat itaguyod.

Pagkaantala at Kakulangan sa Kalinawan sa Resulta ng Bilang

Isa sa mga pinaka-kontrobersyal na bahagi ng ulat ay ang pagkaantala sa pagpasok ng election returns (ERs) sa mga server na inilaan ng COMELEC para sa mga pangunahing tagamasid tulad ng NAMFREL, PPCRV, media, at mga kinatawan ng dominanteng partido pampulitika. Inasahan na bawat labinlimang minuto ay may papasok na datos—subalit halos alas-nuebe na ng gabi lumabas ang unang batch na may laman, halos tatlong oras matapos magsara ang botohan.

Hindi ito ang unang pagkakataong nagkaroon ng aberya sa resulta. Naalala pa natin ang 2016 “ñ” issue, at ang 7-oras na pagkaantala noong 2019. Tanong ng NAMFREL: ano talaga ang sanhi ngayon? Saan ba nanggagaling ang delay? May intermediary process bang hindi ipinaliwanag nang husto? At higit sa lahat—na-review ba ang source code ng prosesong ito? Hindi sapat ang pangkalahatang sagot—karapatan ng taumbayan ang tiyak at malinaw na paliwanag.

Isyu ng Dobleng Pag-record at Agawan ng Resulta

Nakaalarma rin ang obserbasyon ng dobleng pagpasok ng parehong ERs sa resulta. Ipinaliwanag ng COMELEC na dahil sa paraan ng “packing” ng ERs sa results packages, naipapasok muli ang mga nauna nang datos. Mabuti na lang, may kapasidad ang sistema ng NAMFREL na ma-detect ang double entry. Pero paano kung iba ang gamit na sistema ng ibang stakeholders? At higit pa rito—bakit kailangan pang i-pack ang resulta, kung maaari namang direktang ipadala at i-decrypt ng bawat tagamasid?

Sabi nga ng NAMFREL: mas mainam kung election markup languageang gamitin sa transmission, hindi na kailangang i-convert sa CSV. Simple. Mabilis. At higit sa lahat—transparent.

People’s Power Through QR Codes

Ngayon, sa gitna ng mga tanong sa transmission, isang positibong inisyatiba ang inilunsad ng NAMFREL: ang Operation QR Count 2025. Sa pamamagitan ng pag-scan ng QR codes ng election returns at ng VVPAT o voter-verified paper audit trail, nabigyang-boses hindi lang ang mga volunteers, kundi pati ang mga karaniwang mamamayan.

Mahigit 668,000 QR codes ang na-scan mula sa halos 2,800 presinto sa buong bansa. May sarili ring app para sa piling mga volunteer para sa VVPAT scanning. Bagama’t may ilang teknikal na aberya tulad ng mabagal na transmission at kakulangan sa server capacity, tagumpay itong masasabing hakbang para sa mas malawak na partisipasyon at people-based audit system.

Data, Teknolohiya at Kabataan: Isang Makabagong Pakikilahok

Napakahalaga ring banggitin ang pakikipagtambalan ng NAMFREL sa Asia Pacific College (APC) at Geodata Systems Technologies para sa isang makabago at data-driven na pagsubaybay sa halalan. Sa pamamagitan ng Election Analytics Dashboard, ang mga estudyanteng analysts ay tumutulong sa pagsusuri ng raw data, pagbuo ng visualizations, at pagtukoy ng mga anomalya sa halalan.

Ang Geodata naman ang tagapaglinang ng mga geospatial na datos—nakabase sa mapa, demographics, at historical trend—upang malaman ang turnout, regional disparities, at posibleng inconsistencies sa boto. Dito natin nakikita kung paanong ang agham at teknolohiya ay nagagamit sa pagtatanggol sa demokrasya.

Manual Audit, Bilang Panghuling Susi

At bilang bahagi ng kanilang tungkulin sa transparency, kalahok din ang NAMFREL sa Random Manual Audit (RMA) kasama ang PPCRV, LENTE, PICPA, PSA, at COMELEC. Sa mahigit 700 clustered precincts, isa-isa nilang babalikan at susuriin ang mga balota para tiyaking tugma ang makina sa aktwal na boto ng mamamayan.

Magsusumite ng pinal na ulat ang NAMFREL sa COMELEC, na may mga rekomendasyong layong paigtingin ang mga aspeto ng halalan na maaari pang pagbutihin—lalo na’t papalapit na rin ang 2025 BARMM Parliamentary Elections sa Oktubre.

Pangwakas: Hindi Dapat Matapos ang Partisipasyon sa Araw ng Halalan

Mga KatroPa, malinaw sa ulat na ito na hindi natatapos ang eleksyon sa araw ng botohan. Maraming nangyayari sa likod ng bilang, transmission, at pag-uulat ng resulta. At bilang mamamayan, tungkulin nating manatiling mapagmatyag, makialam, at magsalita kung kinakailangan.

Kung nais nating pagtibayin ang ating demokrasya, kailangang suportahan ang mga inisyatiba tulad ng ginawa ng NAMFREL—teknolohikal, makatao, at makabayan.

Ito po si Terence Grana, ang inyong Katropa sa Kamara. Huwag tayong manahimik sa mga isyung kailangang pagtuunan. Demokrasya natin ito—tayo rin ang susi sa pagpapatatag nito. Mabuhay ang Pilipinas, at mabuhay ang sambayanang mulat at mulat na bumoboto!